10 Ingrediënten van de Circulaire Economie

Het bewerkstelligen van de circulaire economie vereist verschillende veranderingen in tal van sectoren en processen. Omdat veel ontwikkelingen in die sectoren en processen onderling afhankelijk zijn, is de circulaire economie een omvangrijke uitdaging. Dat maakt elk van deze ontwikkelingen evenzo belangrijk om circulariteit te kunnen laten slagen. In hoofdlijnen zijn de benodigde ontwikkelingen op te delen in processen, techniek en de financiering.

Hieronder zijn de verschillende aspecten benoemd waarin minimaal ontwikkelingen of veranderingen nodig zijn om die inclusieve circulaire economie teweeg te brengen.

1. Design

Om producten en diensten passend te maken binnen het circulaire model zullen deze moeten worden herontworpen. De ontwerpen moeten zich met name richten op de niveaus van circulariteit door middel van levensduurverlenging, design for reuse, disassembly en recycling. Designers moeten daarbij rekening houden met alle fases van de levenscyclus afhankelijk van het business model: productie, transport en retail, gebruik en teruggave of afdanken. Bij de productie kunnen al veel keuzes worden gemaakt: welk materiaal en waar komt dit vandaan (maagdelijk of gerecycled), afstemmen op levensduur, welke bewerkingen en afwerking is nodig, hoe moet het verpakt worden met betrekking tot transport, welk onderhoud moet eraan gepleegd kunnen worden en wat gaat er met het product gebeuren na het eerste gebruik, en wat na het tweede?

2. Asset management

Asset management gaat over het fysieke deel van het beheer van producten en daarmee de grondstoffen die ermee gemoeid zijn. Een goed ingericht asset management ondersteund de niveaus van circulariteit tijdens de gebruiksfase. Hiermee kan er gemanaged worden op optimaal waardebehoud. Asset Management gaat namelijk over inkoop (soms deels), onderhoud en uitfasering van asset (machines of producten) uit de bedrijfsvoering. Bij investeringen wordt hierbij vaak gestuurd op kostenefficiëntie, maar voor veel bedrijven met grote kapitaalgoederen zoals fabrieken en infrastructuurbedrijven zijn ook andere elementen van belang: de RAMSHEEP (Reliability, Availability, Maintainability, Supportability, Health, Environment en Economics).

3. Ketenintegratie

Ketenintegratie is belangrijk in de circulaire economie omdat keuzes met betrekking materiaal, assemblage en verwerking verderop in de keten grote impact op de circulariteit van een product kan hebben. En andersom ook. Als een inkoper kiest voor een bepaald alternatief op basis van zeer nauwe specificaties kan dit eerder in de keten een negatief effect hebben op de materialen en productietechnieken die worden gebruikt. Toch zijn de meeste effecten te vinden aan het einde in de vorm van herbruikbaarheid, demontage en afvalscheiding. Daardoor kan het voor de volledige keten soms beter zijn om een schijnbaar minder ideale oplossing eerder in de keten te kiezen. Bijvoorbeeld doordat er extra geïnvesteerd wordt in een demontabel product kan dit terugverdiend worden in de onderhoudsfase en de winst worden behaald in tijdens de afdanking doordat materialen een hogere waarde behouden. Als de keten beter op elkaar inspeelt kan de waarde winst worden verdeeld waardoor de extra investering aantrekkelijk wordt.

4. Logistiek

Logistiek, en met name ‘reverse logistics’ en de ‘last mile’ zijn belangrijke elementen in de circulaire economie. Om materialen zo hoogwaardig te kunnen behouden zijn effectieve en efficiënte logistieke stromen nodig. Fijnmazigheid en de retourstromen zijn hiervoor van belang. De transport-component van logistiek is op verschillende manieren belastend. Waar nu simpele en vaak korte retourstromen door afvalverwerkers worden afgehandeld vereisen verschillende business modellen in de circulaire economie retourlogistiek van het oude product naar hun producent. Hiervoor moet de huidige eenrichtingslogistiek van producent naar consument verdubbeld worden om tweerichtingsverkeer aan te kunnen. Dit houdt in dat er slimmer met transport moet worden gewerkt. Met name in steden is de verwachting dat het aantal bestelbusjes hierdoor explosief zou kunnen groeien wat met betrekking tot mobiliteit en luchtkwaliteit niet gewenst is.

5. Business modellen

Nieuwe business modellen zijn evident nodig om mogelijke extra kosten financieel interessant te kunnen houden, maar ook kunnen er nieuwe business modellen die extra inkomsten genereren doordat nieuwe diensten worden aangeboden. Aloude bekende modellen zijn verhuur en leasing. In het verdiensten van producten (product-services) wordt een grote groei verwacht. Kopen we nu nog lampen en auto’s, kopen we straks lichturen en kilometers reiscomfort. Hierbij staat de producent garant voor dat het licht het altijd doet en daarbij voor alle randvoorwaarden zorgt en betaald (fitting, behuizing, energieverbruik). Niet alleen producent-consument verhoudingen kunnen door nieuwe modellen veranderen, maar ook de verhouding in business-to-business. Bijvoorbeeld doordat het eigenaarschap van grondstoffen niet meer overgaan van business naar business, maar dat één enkele partij de regie voert in een keten door eigenaar te blijven van de materialen en andere partijen in de keten alleen nog maar een dienst leveren. Denk hier bijvoorbeeld aan netbeheerders die eigenaar blijven van al het koper in de kabels. Aan het einde van de levensduur laten de netbeheerders de kabels versmelten tot nieuw bruikbaar koper en geven dit koper dan weer in bruikleen aan een fabriek die er nieuwe kabels van maakt voor die netbeheerder Het versmelten en het produceren van kabels is daarmee een dienst geworden. Het voordeel hiervan is dat de prijs van koper uit de keten gehaald kan worden en daarmee fluctuaties van de prijs vanwege de grondstoffenmarkt.

6. Open data

Om efficiënt ketens met elkaar te laten integreren en verschillende ketens op elkaar te kunnen laten inhaken is het van belang om vraag en aanbod op elkaar te kunnen afstemmen. Dat moet in complexe ketens continue plaats vinden. Het gebruik van open data om uitwisseling van deze gegevens mogelijk te maken is daarvoor essentieel. Ook om op kleinere schaal grondstoffenmatching efficiënt van de grond te krijgen is het van belang dat het inzichtelijk wordt wanneer welke materialen vrijkomen. Door dit slim op te zetten kan er bijvoorbeeld minder transport nodig zijn en zijn ook kortere en efficiëntere ketens mogelijk.

7. Financiën

Inkoop, aanbesteding en investeringen zijn nodig om bedrijven de ruimte te geven de veranderingen door te maken die nodig zijn. Middels inkoop en aanbesteding kunnen aanbieders én aangespoord worden om circulaire oplossingen aan te bieden en daarbij zekerheid hebben dat het wordt afgenomen. Inkoop is daarmee een manier om deze beweging aan te jagen. Investeringen zijn vooral nodig voor het opzetten van nieuwe installaties en processen van technologie die zich in de praktijk nog niet bewezen heeft.

Een ander element met financiën is de manier van waarde bepaling in de boeken. Aankopen worden bijna altijd tot nul afgeschreven over een bepaalde periode. Dat is eigenlijk heel raar. Al die producten hebben nog een restwaarde die, indien op de juiste manier, gemakkelijk teruggewonnen kan worden. Daarmee kunnen kapitale goederen die waardevolle grondstoffen bevatten en die lang mee gaan zichzelf zelfs terugverdienen. Het principe erachter is dat een product niet meer alleen wordt gezien als een object dat een bepaalde functie vervuld maar tegelijkertijd ook een grondstoffenbank is.

8. Living Labs

Hoe nieuwe processen, diensten en producten in de circulaire economie vormgegeven moeten worden is nog niet uitgekristalliseerd. Om ideeën te kunnen testen zijn experimenten nodig, vaak dusdanig dat er schaalgrootte gehaald wordt. Hiervoor zijn proeftuinen of living labs zeer geschikt. Deze worden steeds meer ingezet door overheden in samenwerking met bedrijfsleven, kennisinstellingen en soms ook burgers. Deze living labs kunnen niet alleen waardevolle kennis opleveren maar ook voldoende vraag creëren waarmee bedrijven hun business case rond krijgen. Vaak worden living labs vanuit een bepaald aspect opgezet: technologie, een maatschappelijk probleem, een economische uitdaging. Een goed living lab doet dit uit al deze invalshoeken. Met betrekking tot Smart City living labs wordt dit vaak alleen vanuit technologie opgezet en wordt daarmee de impact en de afhankelijkheid van de samenleving onderschat. Een ander probleem met betrekking tot living labs is dat deze opgezet kunnen worden zonder aan specifieke ethische of andere voorwaarden moeten voldoen die het belang van bijvoorbeeld inwoners waarborgt. Zo weten mensen vaak niet dat ze onderdeel zijn van een experiment en wordt de privacy nogal eens geschonden.

9. Wet en regelgeving

Tot slot is het een belangrijke voorwaarde dat de wet en regelgeving goed afgestemd te is op de vernieuwingsslagen die nodig zijn in alle voorgaande enablers. Van ontwerpen die gebruik mogen maken van gerecycled materiaal, het toestaan van nieuwe business modellen, tot het mogelijk maken van experimenten op onconventionele manieren. Vaak wordt dit punt aangehaald als een van de barrières. Toch is het maar de vraag of dat zo is. Vaak is het alleen nodig om de wet of regelgeving iets anders te interpreteren dan we nu doen, zijn er bijna altijd uitzondering- of experimenteermogelijkheden mogelijk. Wat wel kan is stimulerende wet en regelgeving waarin een voorkeur voor een bepaalde technologie of manier van werken zit middels financiële voordelen bijvoorbeeld.

10. Consumenten gedrag

Niet in de laatste plaats is cultuur een belangrijke enabler en eentje die vaak vergeten wordt. Het is ook misschien de meest ongrijpbare, maar wel een waar verandering in moet, maar ook grotendeels vanzelf zal plaats vinden. Cultuur veranderd namelijk continue zoals de ontwikkeling van waarden en normen. De cultuurverandering zit met name in veranderende waardebepaling, consumentengedrag en sociale bewustwording. Bijvoorbeeld de waarde die aan eigendom versus beschikbaarheid wordt toegekend, de sociale bewustwording rond voedsel en energieverspilling, en de gevolgen hiervan voor het consumentengedrag welke een andere vraag zal teweegbrengen.